پژوهشی تازه روی بیش از ۲۷ هزار بزرگسال نشان می‌دهد کیفیت پایین خواب با افزایش «سن زیستی مغز» همراه است؛ به عبارت دیگر، کسانی که خواب بد یا ناکافی دارند، مغزشان در تصاویر MRI به‌طور میانگین پیرتر از سن تقویمی‌شان به نظر می‌رسد و این فاصله با کاهش کیفیت خواب بیشتر می‌شود.
چگونه پژوهش سن زیستی مغز را سنجید
پژوهشگران با استفاده از الگوریتم‌های یادگیری ماشینی و بیش از هزار نشانگر استخراج‌شده از MRI، سن زیستی مغز شرکت‌کنندگان را برآورد کردند. کیفیت خواب نیز بر پایه پرسش‌هایی درباره نوع خواب، مدت خواب، بی‌خوابی، خروپف و خواب‌آلودگی روزانه خوداظهاری شد و افراد در سه دسته خواب سالم، متوسط و ضعیف قرار گرفتند. نتایج نشان داد هر یک درجه کاهش در امتیاز کیفیت خواب، حدود ۶ ماه افزایش اختلاف بین سن زیستی مغز و سن تقویمی را به‌همراه دارد؛ در مجموع، گروه دارای خواب ضعیف به‌طور میانگین حدود یک سال مغزِ «پیرتر» داشتند.
چه مکانیسم‌هایی می‌توانند این ارتباط را توضیح دهند
محققان التهاب کم‌درجه را به‌عنوان یکی از مسیرهای قابل توضیح معرفی کردند؛ به‌طوری که تحلیل‌ها نشان داد التهاب می‌تواند بخشی از این ارتباط را (حدود ۱۰ درصد) توضیح دهد. علاوه‌بر التهاب، سازوکارهایی مانند اختلال در فرآیند پاک‌سازی مواد زائد عصبی در مغز که عمدتاً هنگام خواب فعال است و نیز اثرات منفی خواب نامناسب بر سلامت قلب و عروق که به‌نوبه خود بر مغز تأثیر می‌گذارد، از دیگر دلایل محتملند.
پیامدهای بالینی و جمعیتی
این یافته‌ها به‌ویژه از منظر پیشگیری اهمیت دارد؛ زیرا خواب یکی از عوامل سبک زندگی قابل تغییر است و اگر واقعاً خواب ضعیف عامل تسریع «پیری مغزی» باشد، بهبود عادات خواب می‌تواند راهکاری عملی برای کاهش خطر افت شناختی و احتمالاً دمانس در بلندمدت فراهم آورد.
نکات عملی برای بهبود کیفیت خواب
- تنظیم زمان و نوع خواب: حفظ روال ثابت خواب و بیداری و اجتناب از مصرف کافئین و صفحه‌نمایش قبل از خواب؛
- محیط خواب مناسب: تاریکی، سکوت نسبی و دمای مناسب اتاق؛ این دو تغییر ساده می‌توانند گامی مؤثر در جهت کاهش خواب‌آلودگی روزانه و بهبود کیفیت کلی خواب باشند.
محدودیت‌ها و هشدار پژوهشگران
پژوهش بر پایه خوداظهاری کیفیت خواب انجام شده و شرکت‌کنندگان از نظر سلامت عمومی اندکی بهتر از میانگین جمعیت بوده‌اند؛ بنابراین تعمیم مستقیم نتایج به همه جوامع با احتیاط همراه است. همچنین مطالعات آینده نیازمند اندازه‌گیری‌های دقیق‌تر خواب (مانند پلی‌سومنوگرافی یا ردیابی‌های خواب با دستگاه) و پیگیری طولانی‌مدت برای روشن‌کردن رابطه علی بین خواب و پیری مغز هستند.
خلاصه آنکه خوابِ خوب بیش از آنکه لوکس تلقی شود، سرمایه‌ای برای سلامت شناختیِ آینده است؛ با اصلاح الگوهای خواب و توجه به نشانه‌های اختلال خواب، می‌توان احتمال پیرشدن زودرس مغز را کاهش داد و کیفیت زندگی بلندمدت را بهبود بخشید.
سینا علیپور
او دانشجوی رشته مهندسی کامپیوتر در مقطع کارشناسی است و فعالیت حرفه‌ای خود را در عرصه رسانه از سال ۱۳۹۸ با یک بلاگ شخصی در حوزه فناوری آغاز کرده است. وی پس از مدتی به عنوان نویسنده آزاد در مجله‌های آنلاین تکنولوژی فعالیت کرد و در حال حاضر، دبیر سرویس نقد و بررسی گجت‌های هوشمند در یک مجله معتبر تکنولوژی است.
