تحلیل مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران از تبعات فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی بر اقتصاد دیجیتال
مرکز پژوهش‌های اتاق بازرگانی ایران در گزارشی جامع، به بررسی عمیق تأثیر سیاست‌های فیلترینگ اعمال‌شده بر شبکه‌های اجتماعی پرطرفدار در ایران پرداخته و پیامدهای اقتصادی آن را مورد تحلیل قرار داده است. این گزارش نشان می‌دهد که محدودیت دسترسی به این پلتفرم‌ها، ضربه سنگینی به کسب‌وکارهای آنلاین وارد کرده و منجر به کاهش چشمگیر فروش در بازارهای داخلی و بین‌المللی شده است.
بسیاری از این کسب‌وکارها سال‌هاست که فعالیت خود را بر بستر شبکه‌های اجتماعی بنا نهاده و بازار خود را بر اساس آن تنظیم کرده‌اند. قطع دسترسی ناگهانی و فقدان زیرساخت‌های جایگزین مطمئن و قابل اعتماد، همراه با دشواری دسترسی به VPNهای پایدار، موجب کاهش شدید درآمد این مشاغل شده است.
گزارش مذکور در دو بخش اصلی، ابتدا به معرفی اینترنت و شبکه‌های اجتماعی در ایران، سیاست‌های فیلترینگ جهانی و داخلی، و طبقه‌بندی کسب‌وکارهای اینترنتی می‌پردازد. بخش دوم گزارش با استفاده از روش‌های آماری پیشرفته، میزان کاهش درآمد کسب‌وکارهای اینترنتی در سال ۱۴۰۱ را محاسبه کرده است.
این گزارش، با استناد به آمار سال ۱۴۰۱ شرکت دیتاک، به تفکیک تعداد کاربران فعال در شبکه‌های اجتماعی پرطرفدار اشاره می‌کند. تلگرام با ۶۱ میلیون، اینستاگرام با ۴۶ میلیون و ایکس (توئیتر سابق) با ۴ میلیون کاربر، در صدر شبکه‌های اجتماعی غیربومی قرار دارند. در میان شبکه‌های اجتماعی داخلی، روبیکا با ۳۹ میلیون کاربر پیشتاز است و پس از آن ایتا (۲۱.۶ میلیون)، بله (۱۵.۴ میلیون) و سروش پلاس (۱۰.۴ میلیون) قرار می‌گیرند.
گزارش ضمن تأکید بر اعمال سانسور و فیلترینگ در بسیاری از کشورهای جهان، به رتبه‌بندی ایران در میان کشورهایی با بالاترین سطح فیلترینگ در سال ۲۰۲۳ اشاره دارد. کره شمالی، چین و ایران در صدر این فهرست قرار دارند و پس از آن، کشورهایی مانند عراق، میانمار، پاکستان و ترکمنستان و در رتبه سوم، روسیه، عربستان سعودی و امارات متحده عربی قرار گرفته‌اند.
هزینه‌های بالای خرید VPN نیز به عنوان یکی از پیامدهای فیلترینگ، در این گزارش مورد توجه قرار گرفته است. بر اساس گزارش آزمایشگاه داده و حکمرانی، حداقل ۳۰ درصد از کاربران ایرانی ماهانه ۱۵۰ هزار تومان برای تهیه VPN هزینه می‌کنند. با در نظر گرفتن تعداد کاربران اینترنتی کشور، گردش مالی سالانه بازار VPN به حدود ۵ هزار میلیارد تومان می‌رسد. شایان ذکر است که این امر مختص گروه سنی یا تحصیلی خاصی نبوده و آمار استفاده از VPN در بین نوجوانان ۱۵ تا ۱۷ ساله به ۹۷ درصد می‌رسد. این در حالی است که استفاده از VPN در بین افراد دارای تحصیلات ابتدایی به ۶۳ درصد می‌رسد، که نشان از گستردگی استفاده از این ابزار برای دور زدن فیلترینگ دارد. این موضوع به طور بالقوه می‌تواند آسیب‌های اجتماعی به دلیل دسترسی کودکان به محتویات نامناسب را در پی داشته باشد.
گزارش، کسب‌وکارهای اینترنتی را به سه دسته کلی تقسیم‌بندی می‌کند: کسب‌وکارهای خرد فاقد اینماد، کسب‌وکارهای دارای اینماد فاقد ستاره و کسب‌وکارهای دارای اینماد و ستاره. تا پایان سال ۱۴۰۱، حدود ۴۷۰ هزار کسب‌وکار اینترنتی در ایران فعال بوده که از این تعداد ۱۴۰۹۹۰ کسب‌وکار دارای اینماد ستاره دار و ۱۶۴۵۷ کسب‌وکار خرد دارای اینماد بدون ستاره بوده‌اند. حدود ۶۵ درصد از واحدهای تجارت الکترونیک دارای اینماد در حوزه فروش کالا، ۳۳ درصد در حوزه ارائه خدمات و ۲ درصد در هر دو حوزه فعال بوده‌اند.
قابل توجه است که حدود ۴۰ درصد از کسب‌وکارهای اینترنتی از شبکه‌های اجتماعی برای فروش محصولات و خدمات خود استفاده می‌کنند. اینستاگرام با ۵۵ درصد، تلگرام با ۴۱ درصد و واتساپ با ۳۷ درصد، محبوب‌ترین پلتفرم‌ها در این زمینه هستند.
محدودیت‌های اعمال‌شده بر دسترسی به اینترنت از شهریور ۱۴۰۱، تقریباً تمام بخش‌های صنعت کامپیوتر را تحت تأثیر قرار داده است. هزینه روزانه فیلترینگ اینترنت و شبکه‌های اجتماعی به‌طور متوسط ۲۲ میلیون دلار برآورد شده است. این رقم بر اساس کاهش فروش روزانه کسب‌وکارهای اینترنتی و با در نظر گرفتن نرخ تورم و قدرت خرید مردم، محاسبه شده است.
گزارش همچنین تخمین می‌زند که فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی در نیمه دوم سال ۱۴۰۱، حدود ۱۱.۹ درصد از ارزش تجارت الکترونیک (۱۸۳۳ همت) را کاهش داده است. علاوه بر این، فیلترینگ اینترنت، ریسک سرمایه‌گذاری خارجی را افزایش داده و می‌تواند مانع جذب سرمایه و فناوری‌های پیشرفته شود که در نهایت منجر به افزایش قیمت‌ها و نرخ تورم خواهد شد.
